Phạm Thế Hưng

Dường như hiếm có tác giả nào lại đồng hành với những thế hệ học trò phổ thông được như Xuân Quỳnh. Chúng tôi có thơ Xuân Quỳnh từ tiểu học với “Truyện cổ tích về loài người”, qua cấp hai với “Tiếng gà trưa” và đến cấp ba là “Sóng”. Sự xuất hiện thường xuyên đó dễ khiến cho người ta có cảm giác những trang thơ đã theo mình lớn lên, nâng niu những cảm xúc ngây thơ ngày còn bé và chạm đến những rung động trong trẻo mà nồng nhiệt của tuổi thanh niên. Cơ duyên nào đã đưa thơ Xuân Quỳnh đến với những lớp lớp học trò qua bao nhiêu lứa tuổi? Những nhà soạn sách đã mong muốn điều gì ở thơ Xuân Quỳnh trong sự nghiệp trồng người của mình chăng?

Dù câu trả lời như thế nào, tôi cho rằng cũng sẽ có một phần nguyên nhân có liên hệ đến những gì tôi thực sự trải nghiệm được với bài “Truyện cổ tích về loài người”. Người ta thường nói rằng người trẻ tìm đến tương lai còn người già tìm về quá khứ. Cái mong ước trở về tuổi thơ thường chỉ xuất hiện khi con người ta đã đứng tuổi. Nhưng với “Truyện cổ tích về loài người”, dù ở tuổi thanh niên của mình, tôi vẫn thấy háo hức tuổi thơ đến nhộn nhịp. Thế nhưng còn đặc biệt hơn, lại cũng chính tác phẩm này, cho tôi một cái nhìn như muốn trưởng thành hơn chính mình hiện tại. Cũng lại như người ta vẫn nói: Trưởng thành không phải là biết được giá trị của những điều lớn lao mà là nhận ra ý nghĩa của những điều nhỏ bé giản dị.

Trước tiên hãy đến với những cảm xúc hồn nhiên thuở bé. Mỗi khi những câu thơ nhịp lên như một bài vè dân gian:

Trời sinh ra trước nhấtChỉ toàn là trẻ conTrên trái đất trụi trầnKhông dáng cây ngọn cỏ

Là tôi nghe như một giọng em bé bốn năm tuổi gì đó, đang đứng giữa lớp mầm lớp lá, diễn cảm lại bài thơ mà em đã được cô giáo hay mẹ dạy đọc từ trước đó. Giọng thơ lanh lảnh, thật là tự nhiên như lời nói hằng ngày. Kiểu câu “chỉ toàn là trẻ con” thực sự là kiểu câu rất hằng ngày, rất quen thuộc mà trẻ con rất nhanh bắt chước theo người lớn. Hay cũng chính cái nhịp thơ 5 chữ đó, giống như những bước đi chập chững, một tay nắm bàn tay mẹ, một tay vung vẩy, đôi mắt ngước lên, đôi tai nghiêng nghiêng theo từng lời kể: “Trời sinh ra trước nhất…”. Rồi qua mỗi đoạn, đôi mắt lại sáng lên như vừa thỏa mãn được mười vạn câu hỏi vì sao về thế giới xung quanh:

• Mặt trời mới nhô caoCho trẻ con nhìn rõ
• Chim bấy giờ sinh raCho trẻ nghe tiếng hót
• Muốn trẻ con được tắmSông bắt đầu là sông
• Khi trẻ con tập điĐường có từ ngày đóv…v…

Tôi đã thấy mình trong đó. Thấy mình trong đó, tôi thấy như chân tay mình cũng muốn tung tăng, miệng mình cũng muốn nhẩm nhẩm hát theo. Tuổi thơ là nơi chúng ta háo hức với thế giới nhiều nhất, chúng ta luôn khám phá, thế giới luôn mới mẻ, mọi thứ luôn diệu kì, mọi vật đều bí ẩn, giác quan đều cảm nhận, muốn thấy ngửi nghe sờ, muốn hỏi suốt hàng giờ: tại vì sao thế nhỉ? Đó là trạng thái mà sau này, khi càng lớn tuổi lên, bị những lo lắng ưu tư của thế giới người lớn cuốn mãi đi, chúng ta càng ít tinh tế trong cảm nhận thế giới quanh mình. Chúng ta bỏ lỡ nhiều điều thú vị, nhiều niềm vui, nhiều cái đẹp chỉ vì nhìn mà không thấy, nghe mà không lắng, chạm mà không cảm, giác quan chai lì dần đi.

Cái cách mà tứ thơ triển khai ra cũng thực là trẻ thơ. Điểm nhìn của nhân vật trữ tình, “người kể chuyện” kể lại câu chuyện cho trẻ con, lại đặt đúng trong đôi mắt trẻ con. Đó là điểm nhìn lấy mình làm trung tâm của vũ trụ. Điểm nhìn quan sát mọi thứ xung quang bằng vai trò của chúng đối với chính mình, với trung tâm của vũ trụ, của thế giới. Mặt trời không phải một ngôi sao, nó là nguồn chiếu sáng để trẻ con nhìn thấy mọi vật. Chim chóc sinh ra là để hót cho trẻ con nghe. Sông là để tắm, đường là để đi. Mọi thứ tồn tại theo những nghĩa lý đó không thể khác. Mẹ là để cho tình yêu và lời ru. Bà là để kể chuyện. Bố là để dạy cho hiểu biết. Và với cách quan sát ấy, chúng ta không chỉ thấy trẻ con đáng yêu, mà cả thế giới này, cả người lớn, qua con mắt đáng yêu ấy cũng đều trở nên thật dễ thương biết mấy. Đó là bà:

Mái tóc bà thì bạcCon mắt bà thì vuiBà kể đến suốt đờiCũng không sao hết chuyện

Hay với bố, dù những câu như “Bố bảo cho biết ngoan/ Bố dạy cho biết nghĩ” thực có vẻ hơi “người lớn” thì ngay những câu sau đó, lớp học của bố lại thật ngộ nghĩnh, đáng yêu:

Rộng lắm là mặt bểDài là con đường điNúi thì xanh và xaHình tròn là trái đất…

Chẳng biết có phải có phần nào đó trong tâm trí tôi đã già hay chăng, nhưng mỗi lần đọc những câu ấy, tôi thực sự bị sự tinh nghịch làm cho thích thú. Đó là một niềm yêu thích không cẩn phải quá mãnh liệt, nóng bỏng nhưng là đủ để vui thích một cách chân thành, để tâm trí bớt đi những căng thẳng của đời sống xô bồ, để tâm hồn mỗi người có một điểm tựa trong vòng xoáy hoài nghi tất cả của thời hiện đại này.

Ở một mặt khác, theo hướng ngược lại, có những điều “Truyện cổ tích về loài người” giúp tôi trưởng thành hơn. Đó là những điều ẩn sâu trong lời ru của mẹ.

Mẹ mang về tiếng hátTừ cái bống cái bangTừ cái hoa rất thơmTừ cánh cò rất trắngTừ vị gừng rất đắngTừ vết lấm chưa khôTừ đầu nguồn cơn mưaTừ bãi sông cát vắng…

Mẹ được “sinh ra” là vì cần cho trẻ tình yêu và lời ru. Tình yêu và lời ru ấy là bản năng mẫu tính sinh dưỡng và bảo vệ sự sống, là tình mẫu tử vĩnh hằng muôn đời không thể khác. Nhưng tình yêu và lời ru ấy không chỉ có vậy. Còn đó là tâm hồn dân tộc, là cuộc đời của nhân dân, đất nước. Tiếng hát của mẹ không phải tự nhiên mà có, tiếng hát đó là mẹ mang về từ quê hương, từ trong hồn dân tộc. Mẹ hát ru hay quê hương đất nước hát ru con? Tôi hiểu rằng mình không lớn lên chỉ bằng cơm trắng. Tình mẫu tử chính là quê hương, Tổ quốc đồng nghĩa là mẹ vậy.

Con người ta trưởng thành không phải khi hiểu được giá trị của những điều lớn lao, mà là khi thấy được ý nghĩa của những điều nhỏ nhặt. Từ “Truyện cổ tích về loài người” tôi cũng nhận ra điều giản dị thường nhật tưởng như là hiển nhiên mà mình đã bỏ lỡ, đó chính là gia đình. Câu chuyện về loài người của Xuân Quỳnh đã lý giải vũ trụ và những sự vật lớn lao của thế giới tự nhiên: mặt trời, sông, biển, mây gió,… Còn với xã hội, đó lại là những quan hệ gia đình tưởng như vi mô mà lại không hề nhỏ bé. Đó là bà, là bố, là mẹ, là thầy. Và cũng kể từ thầy, tuổi cổ tích của chúng ta kết thúc.

“Truyện cổ tích về loài người” lấy cái nhìn trẻ con làm cảm hứng, nhưng cũng đồng thời phản ánh tư duy của loài người thời nhân loại còn “ngây thơ”. Đó là tư duy con người là trung tâm của vũ trụ, mọi thứ khác tồn tại là do mục đích phục vụ con người mà tồn tại. Nhưng có lẽ nhà thơ Xuân Quỳnh cũng không quá chú trọng tầm khái quát đó, vì bà là nhà thơ của những khát vọng hạnh phúc đời thường. Những khát vọng mà trong đó, bao gồm cả ao ước được trở về một thời ấu thơ hồn nhiên kỳ diệu tuyệt vời.