Hệ quy chiếu là gì?
Trong cơ học, hệ quy chiếu là một hệ tọa độ, dựa vào đó vị trí của mọi điểm trên các vật thể và vị trí của các vật thể khác được xác định, đồng thời có một đồng hồ đo thời gian để xác định thời điểm của các sự kiện. Hay nói cách khác, hệ quy chiếu là một tập hợp các điểm được gọi là gốc và các tia được gọi là tọa độ trục, xác định vị trí của các điểm trong không gian.
Hệ quy chiếu bao gồm những gì?
Các thành phần của hệ quy chiếu bao gồm 3 thành phần chính:
- Gốc: điểm tham chiếu để xác định vị trí của các vật thể khác.
- Tọa độ trục: các đường thẳng song song với nhau, được sử dụng để xác định vị trí của các vật thể theo ba chiều không gian.
- Đồng hồ đo thời gian: thiết bị được sử dụng để xác định thời điểm của các sự kiện.
Gốc và tọa độ trục hệ quy chiếu
Ngoài ra, hệ quy chiếu cũng có thể bao gồm các yếu tố khác như: thời gian chuẩn (thời gian được sử dụng trong hệ quy chiếu), tốc độ gốc (tốc độ của gốc hệ quy chiếu).
Vai trò của hệ quy chiếu
Hệ quy chiếu đóng vai trò quan trọng trong cơ học, là cơ sở để xác định vị trí, chuyển động của các vật thể và diễn tả các định luật của cơ học.
- Hệ quy chiếu là cơ sở để xác định vị trí, chuyển động của các vật thể: Vị trí của một vật thể trong không gian được xác định bởi khoảng cách giữa vật thể đó và gốc của hệ quy chiếu. Chuyển động của một vật thể được xác định bởi vị trí của vật thể đó theo thời gian.
Ví dụ: Một quả bóng đang rơi xuống đất từ trên cao. Nếu ta đứng trên mặt đất để quan sát, ta sẽ thấy quả bóng rơi xuống với tốc độ không đổi. Tuy nhiên, nếu ta đứng trên một chiếc xe đang di chuyển với tốc độ bằng với tốc độ rơi của quả bóng, ta sẽ thấy quả bóng đứng yên trong không gian.
- Hệ quy chiếu là cơ sở để diễn tả các định luật của cơ học: Các định luật của cơ học được thiết lập dựa trên hệ quy chiếu quán tính. Trong hệ quy chiếu quán tính, các định luật của cơ học được thỏa mãn một cách chính xác.
Ví dụ: Định luật thứ nhất của Newton về quán tính, nói rằng một vật thể sẽ tiếp tục chuyển động với tốc độ không đổi nếu không chịu tác dụng của lực. Định luật này chỉ đúng trong hệ quy chiếu quán tính.
Phân loại hệ quy chiếu
Có hai loại hệ quy chiếu chính: hệ quy chiếu quán tính và hệ quy chiếu phi quán tính.
- Hệ quy chiếu quán tính là hệ quy chiếu trong đó các định luật của Newton được thỏa mãn. Trong hệ quy chiếu quán tính, các vật thể chuyển động thẳng đều hoặc đứng yên theo các đường thẳng nếu không chịu tác dụng của lực. Hệ quy chiếu quán tính được định nghĩa là hệ quy chiếu trong đó không xuất hiện lực quán tính. Điều này có nghĩa là mọi lực tác động lên các vật thể trong hệ quy chiếu này đều có thể quy về các lực cơ bản.
- Hệ quy chiếu phi quán tính là hệ quy chiếu trong đó các định luật của Newton không được thỏa mãn tức hệ quy chiếu có xuất hiện lực quán tính. Trong hệ quy chiếu phi quán tính, các vật thể chuyển động theo đường tròn hoặc xoắn ốc nếu không chịu tác dụng của lực.
Hệ quy chiếu phi quán tính
Ví dụ minh họa về hệ quy chiếu
- Hệ quy chiếu gắn với mặt đất: Đây là hệ quy chiếu phổ biến nhất trong đời sống hàng ngày. Hệ quy chiếu này coi mặt đất là gốc và các trục tọa độ song song với các đường kinh tuyến và vĩ tuyến trên mặt đất.
- Hệ quy chiếu gắn với một chiếc xe đang chuyển động: Hệ quy chiếu này coi chiếc xe đang chuyển động là gốc và các trục tọa độ song song với các hướng di chuyển của chiếc xe.
- Hệ quy chiếu gắn với Trái đất: Hệ quy chiếu này coi Trái đất là gốc và các trục tọa độ song song với các đường kinh tuyến và vĩ tuyến trên Trái đất. Tuy nhiên, Trái đất đang quay quanh trục của nó, vì vậy hệ quy chiếu này không phải là hệ quy chiếu quán tính.
- Hệ quy chiếu gắn với một tàu vũ trụ đang chuyển động trong không gian: Hệ quy chiếu này coi tàu vũ trụ là gốc và các trục tọa độ song song với các hướng di chuyển của tàu vũ trụ. Hệ quy chiếu này là hệ quy chiếu quán tính nếu tàu vũ trụ không chịu tác dụng của lực nào.
- Khi ta lái xe, ta cần xác định vị trí của mình trên đường. Ta có thể sử dụng hệ quy chiếu gắn với mặt đất để xác định vị trí của mình.
- Khi ta xây dựng một ngôi nhà, ta cần xác định vị trí của ngôi nhà trên mặt đất. Ta có thể sử dụng hệ quy chiếu gắn với mặt đất để xác định vị trí của ngôi nhà.
- Khi ta đo đạc diện tích của một khu đất, ta cần xác định vị trí của các điểm trên khu đất. Ta có thể sử dụng hệ quy chiếu gắn với mặt đất để xác định vị trí của các điểm trên khu đất.
Ứng dụng của hệ quy chiếu trong thực tế
- Trong giao thông vận tải: Hệ quy chiếu được sử dụng để xác định vị trí của các phương tiện giao thông, chẳng hạn như xe cộ, máy bay, tàu thuyền,...
- Trong kiến trúc: Hệ quy chiếu được sử dụng để thiết kế và xây dựng các công trình, chẳng hạn như nhà cửa, cầu đường,...
- Trong đo đạc: Hệ quy chiếu được sử dụng để đo đạc khoảng cách, diện tích, thể tích,...
- Trong cơ học: Hệ quy chiếu được sử dụng để diễn tả các định luật của cơ học.
- Trong vật lý: Hệ quy chiếu được sử dụng để nghiên cứu các hiện tượng vật lý, chẳng hạn như chuyển động của các vật thể, lực hấp dẫn,...
- Trong lĩnh vực thiên văn học: Hệ quy chiếu được sử dụng để nghiên cứu các thiên thể, chẳng hạn như các ngôi sao, hành tinh,...
- Trong lĩnh vực hàng không vũ trụ: Hệ quy chiếu được sử dụng để điều khiển các phương tiện bay trong không gian, chẳng hạn như tàu vũ trụ, vệ tinh,...
- Trong lĩnh vực quân sự:
+ Điều hướng: Hệ quy chiếu được sử dụng để xác định vị trí và hướng của các phương tiện quân sự, chẳng hạn như tàu chiến, máy bay,...
+ Tên lửa: Hệ quy chiếu được sử dụng để điều khiển các tên lửa bay đến mục tiêu.
+ Pháo binh: Hệ quy chiếu được sử dụng để tính toán quỹ đạo của các viên đạn pháo.
