Tôi muốn nói thẳng: câu “Có tài mà không có đức là người vô dụng, có đức mà không có tài thì làm việc gì cũng khó” không phải là triết lý, không phải là bài học, mà là một trong những tư tưởng nguy hiểm nhất từng được gieo vào đầu người Việt. Câu này tồn tại chỉ để kiểm soát, để dìm người giỏi, và để hợp lý hóa việc loại bỏ những cá nhân có năng lực nhưng không tuân phục tuyệt đối.
Trước hết, câu nói này sai ngay từ logic cơ bản. Một người có tài nghĩa là họ có khả năng tạo ra giá trị thật. Dù tính họ nóng nảy, cộc cằn, không “ngoan” theo chuẩn xã hội, họ vẫn tạo ra sản phẩm, công trình, ý tưởng mà người khác không làm được. Một kỹ sư giỏi dù khó tính vẫn xây được cây cầu. Một lập trình viên thiên tài dù ít giao tiếp vẫn viết ra hệ thống mà cả công ty sống nhờ. Một bác sĩ cộc lốc vẫn cứu được mạng người. Tài năng không biến mất chỉ vì người đó không nói năng khéo léo. Chỉ những xã hội yếu mới đòi người có tài phải ngoan trước rồi mới được công nhận.
Nhưng vấn đề lớn nhất nằm ở chữ “đức”. Ai định nghĩa? Dựa trên tiêu chuẩn nào? Ở phương Tây, đạo đức là không gây hại, không xâm phạm quyền người khác, tôn trọng ranh giới cá nhân. Còn ở Việt Nam, chữ “đức” thường bị bóp méo thành nghe lời, chịu đựng, nhẫn nhịn, lễ phép với người lớn bất kể họ đúng hay sai, không được phản kháng, không được vượt trội, không được khác biệt. Thậm chí người tài chỉ cần cãi lại bất công một lần là bị dán ngay mác “không có đức”. Nhiều người Việt sử dụng chữ “đức” như một cây gậy đạo đức để đánh vào những ai mạnh mẽ hơn họ.
Câu nói đó còn nguy hiểm ở chỗ nó cho phép xã hội chửi rủa người tài chỉ vì họ bộc phát cảm xúc. Ở Việt Nam, người ta hay nói kiểu: “Mày có tài mà mày chửi cha mày, mày nóng tính, mày bất mãn, vậy mày vô dụng.” Đây là tư duy cực độc hại. Nó không hỏi: tại sao người đó tức? tại sao họ bị dồn nén? tại sao họ phải chịu áp lực? Nó chỉ đổ lỗi, dùng đạo đức để khóa miệng người giỏi, trong khi không hề nhìn vào tổn thương của họ. Nếu một người tài nóng nảy vì chịu bất công hoặc áp lực gia đình, xã hội phải giúp họ quản lý cảm xúc, chứ không loại bỏ họ.
Lịch sử chứng minh rằng rất nhiều thiên tài có tính cách vô cùng khó chịu: Steve Jobs nóng tính và độc đoán; Elon Musk bốc đồng và ngông; Beethoven từng đập phá vì cáu giận; Picasso tính khí thất thường. Nếu những con người này sinh ra trong môi trường Việt Nam, họ sẽ bị gọi là “không có đức”, “vô dụng”, “láo”, “không tôn trọng ai”. Và rồi xã hội sẽ loại họ ra, mất luôn những bộ óc mà nhân loại đang phải biết ơn.
Câu nói này còn đẻ ra một thế hệ đạo đức giả: những người không có năng lực thật nhưng luôn giả vờ “biết điều”, “ngoan”, “hiền”, “khiêm tốn”, “nhẫn nhịn” để leo lên vị trí cao hơn người giỏi. Trong khi người tài chỉ cần lỡ miệng một lần thì cả đời bị chụp mũ “không có đức”. Đây là thứ khiến xã hội trì trệ: thưởng cho ngoan ngoãn, phạt người giỏi.
Điều phi lý nhất là chính câu nói này thừa nhận: không có tài thì làm việc gì cũng khó. Vậy tại sao vẫn ưu tiên “đức” trước? Tại sao tài năng - thứ duy nhất đem lại của cải, sáng tạo, đổi mới cho xã hội - lại bị xem nhẹ chỉ vì vài chuẩn đạo đức mơ hồ? Bởi vì câu này sinh ra không phải để dạy con người sống tốt hơn, mà để dạy con người ngoan hơn.
Một xã hội văn minh phải đặt thứ tự đúng: tài năng trước, đóng góp thực tế trước, rồi mới đến đạo đức xã hội - tức là không làm hại người khác. Còn tính cách cá nhân thì ai cũng có khuyết điểm, ai cũng có lúc sai, ai cũng có lúc bộc phát. Tính cách có thể sửa được. Năng lực thì không thể giả được.
Kết lại: câu “Có tài mà không có đức là vô dụng” không giúp xã hội tốt hơn. Nó chỉ khiến người tài cảm thấy xấu hổ về tài năng của mình. Nó khiến người giỏi phải kiềm nén, phải chịu đựng, phải sợ bị đánh giá. Nó biến tài năng thành tội lỗi. Và nó đẩy cả xã hội vào vòng luẩn quẩn nơi người giỏi bị bóp nghẹt còn người tầm thường được tung hô.
Con người không cần hoàn hảo mới được công nhận giá trị. Người có tài cần được trân trọng. Tính cách có thể chỉnh sửa. Nhưng mất một người tài - là mất luôn một cơ hội để xã hội đi lên.
